FRAZEOLOGİZMLERDİN’ QOLLANILIW O’ZGEShELİKLERİ

Turaqli’ so’z dizbekleri lingvistikali’q a’debiyatlarda frazemalar, frazeologiyali’q so’z dizbekleri, frazeologizmler dep ataladi’. Al, wolardi’ izertleytug’i’n ilimdi frazeologiya dep ataydi’. Yeger tiykarg’i’ shi’g’i’si’na di’qqat awdaratug’i’n bolsaq, «frazeologiya» grekshe phrasis – «an’lati’w usi’li’», «so’ylew todasi’», al, logos «ilim» degen so’zlerden qa’liplesken atama1.
Til biliminde so’zlik quramni’n’ ayri’qsha bir topari’ si’pati’nda tani’latug’i’n frazeologizmler til ilimpazlari’ni’n’ di’qqati’n wo’zine wori’nli’ tu’rde awdari’p kiyati’r. Qaysi’ tildi ali’p qarasaq ta oni’n’ so’zlik qurami’nda tek jeke so’zler g’ana yemes, al jeke so’zlerdey pu’tin ma’nini an’lati’wshi’ bir neshe so’zler dizbeginen quralg’an so’z dizbekleri de belgili wori’ndi’ iyeleydi. Bul so’zlik qatlam nominatsiya yaki atama si’pati’nda talqi’latug’i’ni’n basqa birliklerden funktsionalli’q xi’zmeti, payda boli’wi’ h’a’m jasali’wi’, sonday-aq, so’ylew aylani’si’nda qollani’wi’ jag’i’nan wo’zine ta’n wo’zgesheliklerge h’a’m ayi’rmashi’li’qlarg’a iye. Wolar semantikali’q jaqtan da, emotsionalli’q - ekspressivlik wo’tkirligi jag’i’nan da, tildin’ qaymag’i’, mag’i’zi’ si’pati’nda qollani’li’wi’ menen bir qatarda h’a’r qanday milliy tildin’ wo’zgeshe leksika - semantikali’q bayli’g’i’ boli’p ta ko’rinedi. Sonli’qtan da, M.V.Lomonosov wori’s tilinde ayri’qsha na’zer awdari’li’wdi’ talap yetetug’i’n so’zlik quramda «idiomatizmlerdin’», «frazema» lardi’n’ bar yekenligi tuwrali’ pikir ju’rgizgen bolsa1, V.G.Belinskiy wori’s tilindegi leksikali’q so’zlik qatlamdag’i’ bul ayi’ri’m topardi’n’ tildegi worni’n h’a’m a’h’miyetin ko’zde tuti’p: «Tildin’ xali’qli’q kelbetin woni’n’ h’aqi’yqat wo’zgeshe bir bayli’g’i’n, qaymag’i’n uli’wma xali’q ta’repinen a’sirler dawami’nda payda yetken h’a’m qollani’p kelgen idiomalar yamasa rusizmler quraydi’»2 - degen yedi. Haqi’yqati’nda da woni’n’ bul pikirlerinde u’lken h’aqi’yqatli’q bar. Ma’selen, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdin’ tu’rli semantikali’q toparlari’na kiretug’i’n «tu’bine duz yegiw», «qi’zi’l kegirdek boli’w», «ti’rnaq asti’nan kir izlew», «awi’z basti’ri’q», «asi’g’i’ alshi’», «pi’shaq arqasi’», «tu’yenin’ u’stinen iyt qabi’w», «shashbaw ko’teriw», «tu’yenin’ quyri’g’i’ jerge tiygende», «qoy awzi’nan sho’p almaw», «til tiygiziw», «ju’reginin’ tu’gi bar», «ju’rek shaydi’ boli’w», «dize bu’giw», «ko’zdi ashi’p jumg’ansha», «asqar taw», «u’nine suw quyi’w», «tas tu’nek», «wo’nerlinin’ qoli’ alti’n» h’a’m t.b. frazeologiyali’q so’z dizbeklerine ta’n wo’zgeshe ma’ni, funktsionalli’q xi’zmet, ekspressivlik a’dettegi so’z ma’nileri wolardi’n’ funktsionalli’q stillik jag’i’nan ayri’li’p turadi’. Bul frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ pu’tin ma’nileri an’lati’p turg’an mazmundi’ yekinshi bir so’zler menen da’l beriw derlik mu’mkin yemes. A’sirese, wolar sa’ykes kontekstlerde wo’zine ta’n barli’q real ko’rinislerine iye boli’p turadi’. Woni’n’ u’stine bunday frazeologizmler tilde a’sirler dawami’nda qa’liplesip, turaqlasqan so’zlik quramni’n’ ayi’ri’qsha bir qatlami’. Wol h’a’r bir tildin’ milliy kelbetin belgilewshi leksikali’q ko’rsetkishlerdin’ biri retinde ko’zge tu’sedi.
Duri’si’nda da, frazeologizmler yamasa frazeologiyali’q so’z dizbekleri ku’ndelikli til arqali’ qatnas jag’dayi’nda pikirdi toli’q wo’zine ta’n ma’nilik boyawlari’ menen jetkeriwde ayi’ri’qsha xi’zmet atqaradi’. Usi’ ko’z-qarastan wolardi’n’ wo’zgeshe bir leksika-semantikali’q belgilerge iye bolg’an milliy tildin’ ayri’qsha topari’ si’pati’nda ko’zge tu’setug’i’nli’g’i’ ani’q. Wonda xali’qti’n’ a’sirler boyi’ payda yetken, ji’ynag’an ushqi’r qi’yallari’ni’n’ h’a’m danali’g’i’ni’n’ so’z do’retiwshiligindegi a’jayi’p u’lgileri saqlang’an.
Tu’rkiy xali’qlar tilleri, soni’n’ ishinde qaraqalpaq tili de so’zlik qurami’nda ayi’ri’qsha topar boli’p tani’latug’i’n frazeologiyali’q so’z dizbeklerine wog’ada bay. Haqi’yqati’nda da frazeologizmler wo’zinin’ obrazli’li’g’i’ menen teren’ ma’niligi menen ko’zge tu’setug’i’n h’a’r bir millet tilinin’ wo’zgeshe bir ko’rinisi boli’p tabi’ladi’. Yerte da’wirlerden beri xali’q tilinde qollani’li’p kiyati’rg’an frazeologizmlerdin’ ekspressivlik boyawi’ ku’shli boli’p, wolar tilge ko’rk, wo’zgeshe bir tu’s beredi. Sonli’qtan da frazeologizmler ko’rkem shi’g’armada da, gazetalarda da su’wretlewdin’ leksika - semantikali’q qurallari’ni’n’ biri si’pati’nda ken’nen qollani’lg’an. Bunda frazeologizmlerge ta’n wo’zgeshe leksika-semantikali’q, stilistikali’q belgiler esapqa ali’nadi’. Frazeologimlerde ekspressivlik ma’ninin’ ku’shliligine qaray so’z sheberleri wo’z shi’g’armalari’nda tu’rli stillik boyawlardi’ beriw ushi’n jumsaydi’. Ha’r qanday frazeologizm jeke so’zlerge tuwra ekvivalent bola almaydi’. Wolar jeke so’zler arqali’ berilgen uli’wma ma’nige qosi’msha tu’r beriw arqali’ tildin’ ko’rkemlew qurali’na aynaladi’.
Frazeologizmler yeki yamasa wonnan da ko’p ma’nili so’zlerden quralg’ani’ menen, wolar pu’tin bir ma’nini an’lati’p keledi. Ma’selen, «ayag’i’na bas uri’w» degen so’z dizbegi u’sh ma’nili so’zden turadi’. Wolardi’n’ h’a’r biri dara ma’nisinde yemes, al awi’sqan yekinshi bir ma’nini, yag’ni’y «jali’ni’w», «jalbari’ni’w» - degendi an’latadi’. Sonli’qtan da, ko’binese bunday tayar tu’rinde usharasatug’i’n frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ ko’pshiligi so’zlik qurami’nda ma’niles sinonimlerine iye boli’p keledi. Biraq frazeologizmlerdin’ beretug’i’n ma’nisin yekinshi bir so’z benen da’l sol wo’zgesheliklerdi saqlag’an h’alda almasti’ri’w mu’mkin emes. Buni’ to’mendegi mi’sallardan ko’riwimizge boladi’:
«Say su’yegin si’rqi’rati’p jibergen so’zlerge qayi’ri’p h’eshten’e ayta almay, analari’na jantasqan buzawlardi’n’ h’a’r qaysi’si’na bir juwi’ri’p, wo’ldim azarda ayi’ri’p bayladi’. («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi’, 1998-ji’l, 14-aprel.) «Soni’n’ ushi’n da İsmayi’l wo’zine i’si’q ko’ringen perzentlerinin’ isine ishi ji’li’may i’nji’li’p woti’r», «Wol kisini ko’rgende Sa’nemnin’ de, Jumagu’ldin’ de ti’ni’si’ tari’li’p, ti’shqan tesigi mi’n’ ten’ge boldi’» («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi’, 2002-ji’l, 7-may.)
Bul keltirilgen mi’sallardag’i’ «say su’yegin si’rqi’rati’p», «wo’ldim azarda», «ishi ji’li’may», «ti’shqan tesigi mi’n’ ten’ge» degen frazeologizmlerdin’ an’lati’p turg’an ma’nisin yekinshi bir so’zler arqali’ da’l beriw qi’yi’n. Sebebi, wolardi’n’ h’a’r birindegi na’zik ma’nini yekinshi bir so’zden tabi’w mu’mkin yemes. «Say su’yegin si’rqi’rati’w» degen frazeologizm tek «azaplani’w», «qi’ynali’w» ma’nisin yemes, al wog’an qosi’msha «ishten qatti’ qi’ynali’w», «ishten azaplani’w» ma’nisin de beredi. Bul jerde avtor qah’armanni’n’ h’alati’n, woni’n’ da’rtin, azaplani’wi’n, qi’ynali’wi’n ko’rsetiw ushi’n usi’ frazeologizmlerdi duri’s tan’lap ali’p qollang’an. Sebebi, azaplani’w, qi’ynali’w h’a’r qi’yli’ sebeplerden, ma’selen, baxi’tsi’zli’qtan, awi’ri’wdan, tayaqtan, jetispewshilikten h’a’m tag’i’ basqada jag’daylardi’n’ sebebinen boli’wi’ mu’mkin. Jaman so’zdin’ adam psixologiyasi’na ta’sirin da’l ko’rsetiw maqsetinde avtor usi’ frazeolgizmnen paydalang’an.
«Wo’ldim azarda» frazeologiyali’q so’z dizbegine ma’nisi dara so’z tu’rindegi ma’niles si’n’ari’ si’pati’nda «zorg’a» so’zinin’ ma’nisine jaqi’n. Biraq onda «wo’ldim azarda» so’z dizbegine ta’n emotsionalli’q-ekspressivlik ma’nisin ayri’qshali’q sa’ykes dara so’z si’pati’ndag’i’ si’n’ari’ menen sali’sti’rg’anda kemlik qi’ladi’. Birinshisinde, waqi’tsha qi’yi’nshi’li’q h’alati’nda iske asqan semantikali’q belgi wo’zgesheligi bar. Al, yekinshi mi’saldag’i’ «ishi ji’li’maw» frazeologizmi semantikali’q jaqtan «unamaw», «jaqti’rmaw» so’zinin’ ma’nisine jaqi’n. Bunda da usi’ frazeologizm an’lati’p turg’an emotsiaonalli’q - ekspressilik ma’ni sa’ykes si’n’ari’nda sezilmeydi.
U’shinshi mi’saldag’i’ «ti’shqan tesigi mi’n’ ten’ge boli’w» frazeologizmi «albi’raqlaw», «sasi’w» degendi an’latadi’. Degen menen usi’ frazeologizmge ta’n toli’q semantikali’q pu’tkil wo’tkirliligi, ta’sirshen’lik boyawlari’ menen basqa so’z arqali’ an’lati’wdi’n’ mu’mkinshiligi joqtay ko’rinedi.
Bul jag’dayda frazeologizmlerdin’ pu’tkil sistemasi’na ta’n soni’n’ menen birge woni’n’ so’z dizbeklerinin’ basqa tu’rlerinen wo’zgeshe belgilerin si’patlawshi’ ko’rinislerinen ibarat.
Frazeologizmler h’aqqi’ndag’i’ mashqalani’n’ til iliminde qospali’li’g’i’n da’lillewshi ma’seleler wog’ada ko’p. Usi’g’an qaramastan yelege shekem qaraqalpaq til iliminde frazeologiya mashqalalari’ jetkilikli da’rejede ilimiy izertlewlerdin’ obekti bolmay kiyati’r. Haqi’yqati’nda da frazeologiyali’q so’z dizbekleri ko’pshilik jag’dayda quri’li’si’ jag’i’nan yerkin so’z dizbeklerinen parq qi’la bermeydi. Wolardi’n’ ishinde h’a’zirgi qaraqalpaq tilindegi yerkin so’z dizbeklerinin’ barli’q tu’rlerin ushi’rati’wg’a boladi’. Bul jag’day frazeologiyali’q so’z dizbeklerin yerkin so’z dizbeklerinen aji’rati’w mashqalasi’n lingvistikali’q ko’z-qarastan wog’ada a’h’miyetli h’a’m za’ru’rli ma’selelerden yekenligin ko’rsetedi. Sonli’qtan da, qaraqalpaq tilinin’ frazeologiyasi’n izertlew, woni’ ilimiy ko’z-qarastan h’a’r ta’repleme u’yreniw bu’gingi qaraqalpaq til biliminin’ wog’ada a’h’miyetli mashqalalari’ni’n’ biri boli’p sanaladi’.
Frazeologiyali’q so’z dizbeklerin izertlew ma’selesi qaraqalpaq tiline ta’n frazeologiyali’q bayli’qlardi’ teren’ u’yreniw menen bir qatarda usi’g’an baylani’sli’ til iliminin’ qospali’ ma’selelerin aytayi’q, tildin’ ma’nilik birliklerin, so’zdin’ leksikali’q ma’nilerinin’ si’pati’n, so’zlerdin’ sintaksislik birigiwshilik qa’siyetlerin, so’zlerdin’ semantikali’q birigiwshilik qa’siyetlerin h’a’m basqa ma’selelerdi sheshiwge ja’rdem yetedi.
Ataqli’ wori’s leksikologlari’ni’n’ biri N.M.Shanskiy wori’s tilinde frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ izertleniwi h’a’m u’yreniliwi jag’dayi’n ayta kelip, h’a’zirgi ku’nde tiykari’nan alg’anda, wori’s tili frazeologizmlerinin’ semantikali’q wo’zgeshelikleri ko’rkem a’debiyatta h’a’m publitsistikada stillik qollani’li’wi’ boyi’nsha g’ana ko’birek izertlengenligi tuwrali’, al, frazeologizmlerdin’ basqa aspektlerde de u’yreniliwi ayri’qsha a’h’miyetke iye yekenligin atap wo’tken edi. Soni’n’ menen birge frazeologizmlerdin’ leksikali’q qurami’, du’zilisi, ma’nilik ta’repi, frazeologizmlerdin’ komponentlik qurami’ jag’i’nan morfologiyali’q wo’zgeshelikleri, ekspressivlik, stilistikali’q wo’zgeshelikleri, bu’gingi ku’nde izertlewlerdin’ tiykarg’i’ obektine aynali’wi’ kerekligin ko’rsetip wo’tedi.1
N.M.Shanskiydin’ bul a’dil pikirlerin qaraqalpaq tili frazeologiyasi’ h’a’m woni’ izertlew ma’selelerine de toli’q ta’n yekenligi h’a’zirgi qaraqalpaq til biliminde de ayri’qsha sezilmekte.
So’zlik quramni’n’ aji’ralmas h’a’m ayri’qsha bir bo’legi si’pati’nda frazeologimler de a’debiy tildin’ talaplari’na qaray tildin’ rawajlani’w ni’zamli’qlari’na sa’ykes lingvistikali’q h’a’m ekstralingvistikali’q derekler tiykari’nda rawajlani’p kiyati’r. Son’g’i’ da’wirler dawami’nda ja’miyetlik turmi’sti’n’ rawajlani’wi’na, xali’qti’n’ ekonomikali’q, siyasiy, ruwxi’y h’a’m ma’deniy turmi’s da’rejesinin’ wo’siwine baylani’sli’ a’debiy tildin’ pu’tkil so’zlik qurami’nda, soni’n’ ishinde frazeologiyali’q so’z dizbekleri qurami’nda da ko’zge tu’serliktey rawajlani’w h’alatlari’ni’n’ ju’z bergenligi ma’lim. Turmi’s shi’nli’g’i’na tiykarlang’an ug’i’mlarg’a sa’ykes bazi’ bir frazeologiyali’q so’z dizbekleri wo’zlerinin’ qollani’li’w jedelligin joyi’lti’p, go’nergen frazeologizmler topari’na wo’tken bolsa, jan’a ug’i’mlarg’a, tildin’ ja’miyetlik xi’zmetinin’ ken’eyiwine baylani’sli’ so’zlik quramda jan’a frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ yelewli bir du’rkinleri payda boldi’. Ma’selen, belgili bir da’wirlerde jedel frazeologiyali’q birlikler si’pati’nda ken’ qollani’lg’an: «Albasli’ basi’w», «Qati’nni’n’ shashi’ uzi’n, aqi’li’ kelte», «Jamanni’n’ jan’g’i’zi’nan», «Kelinnin’ jini qayi’n yene, iyttin’ jini-diywana» h’a’m tag’i’ basqa da sol si’yaqli’ frazeologiyali’q so’z dizbekleri go’nergen frazeologizmler si’pati’nda, h’a’zirgi ku’nde wo’zlerinin’ qollani’li’w jedelligin joyi’lti’p, tilde siyrek gezlesetug’i’n frazeolgizmleri si’pati’nda ko’rinse, son’g’i’ da’wirde ekonomika menen ma’deniyat, siyasiy wo’mir menen ilimnin’ rawajlani’wi’ na’tiyjesinde a’debiy tildin’ ko’rinislerine sa’ykes frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ qurami’ a’dewir da’rejede ken’eyip, tilimiz jan’a frazeologizmler yesabi’nan toli’si’p ati’r. Ma’selen: «jerdin’ jasalma joldasi’», «magnit maydani’», «ti’ni’shli’q kepteri», «aq alti’n», «qara alti’n», «sari’ alti’n», «qanaatqa bereket», «miynet yetsen’ yerinbey, toyadi’ qarni’n’ tilenbey», «ku’nin’e isenbe, isin’e isen», h’a’m t.b. Bular so’zlik qurami’mi’zg’a son’g’i’ da’wir ishindegi wo’zgerislerge baylani’sli’ tilimizge kirip kelgen frazeologiyali’q so’z dizbekleri boli’p yesaplanadi’. A’sirese olardi’n’ gazetalar tilinde qollani’li’w jiyiligi arti’p barmaqta. Qullasi’, qaraqalpaq tilinin’ frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ qurami’ ja’miyetlik turmi’sti’n’ talaplari’na baylani’li’ tariyxi’y da’wirler dawami’nda jetilisip leksika-semantikali’q, funktsionalli’q xi’zmeti jag’i’nan da rawajlani’p kelmekte.
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdin’ wo’zine ta’n bolg’an bir qatar belgilerin professor E.Berdimuratov atap wo’tedi. Wol qaraqalpaq tilindegi qollani’li’p ju’rgen frazeologizmlerdin’ alti’ tu’rli yen’ tiykarg’i’ belgilerin aji’rati’p ko’rsetedi:
1. Frazeologiyali’q so’z dizbekleri tilimizde jeke leksikali’q birlikler si’pati’nda, tayar tu’rinde qa’liplesip ketken so’z dizbeklerinen esaplanadi’.
2. Frazeologiyali’q so’z dizbekleri ma’nilik jaqtan obrazli’ si’patqa iye boli’p keledi.
3. Frazeologiyali’q so’z dizbegin quraytug’i’n jeke komponentler so’zlerdin’ qa’liplesken turaqli’ worni’na iye boli’p keledi.
4. Frazeologiyali’q so’z dizbekgin bo’leklerge bo’liwge bolmaydi’.
5. Frazeologiyali’q so’z dizbeklerin quraytug’i’n jeke komponentler ji’ynali’p bari’p, bir sintaksislik xi’zmetti atqaradi’.
6. Frazeologiyali’q so’z dizbeklerin basqa tilge so’zbe-so’z awdari’wg’a bolmaydi’.1
Haqi’yqati’nda da frazeologizmlerdi wo’zgeshe leksika-semantikali’q toparlar si’pati’nda tani’wda bul tiykarg’i’ belgiler, basqa tildegi si’yaqli’, yen’ basli’ ko’rsetkishlerden boli’p tabi’ladi’. Frazeologizmlerdin’ semantikali’q tu’rlerinin’ qaysi’si’n ali’p qarasaq ta, wolardi’ a’dettegi so’z dizbeklerinen aji’rati’wda, sonday-aq, semantikali’q wo’zgeshe ma’nisin tu’siniwde de, frazeologizmlerdin’ so’z dizbegin payda yetiwshi jeke komponentlerdin’ pu’tin ma’nisin, grammatikali’q baylani’si’n, worni’n, xi’zmetin ani’qlawda da usi’ ati’ atalg’an tiykarg’i’ belgiler sheshiwshi rol atqaradi’. Ma’selen, mi’na mi’saldag’i’ frazeologiyali’q so’z dizbeklerine na’zer awdarayi’q:
«Buri’n aqshamg’a qaray wo’li to’sekke kirip, jani’ ti’ni’sh tabatug’i’n kelinshek, tu’n uyqi’si’n to’rt bo’lip, besik tayani’p ko’zi ilinbeydi, al, ku’ndiz uyqi’lap dem ali’wg’a bayag’i’ h’u’kim-h’u’kim».
Bunda «wo’li to’sekke kiriw», «tu’n uyqi’si’n to’rt bo’liw», «besik tayani’w», «ko’zi ilinbew» so’z dizbeklerinen paydalani’lg’an. Wolar usi’ teksttin’ quri’li’si’ndag’i’ basqa so’z dizbeklerinen, birinshiden, tayar tu’rinde qa’liplesip ketkenligi, yekinshiden, obrazli’li’g’i’, jeke komponentlerinin’ frazeologiyali’q so’z dizbegindegi turaqli’ worni’, u’shinshiden, pu’tin ma’ninin’ jeke komponentlerinin’ qatnasi’ tiykari’nda do’regenligi, wolardi’n’ ji’ynali’p bari’p bir sintaksislik xi’zmet atqari’wi’n, jeke komponentlerinin’ bo’leklerge bo’liwge bolmaytug’i’nli’g’i’n da, basqa tilge so’zbe-so’z awdari’wg’a kelmeytug’i’nli’g’i’n da, sonday-aq, emotsionalli’q-ekspressivlik qosi’msha ma’ni boyawlari’na iye boli’wi’nda da ko’riwge boladi’. Usi’ni’n’ menen birge bul ayi’ri’qsha leksika-semantikali’q toparlardi’ quraytug’i’n frazeologizmlerde, wolardi’n’ h’a’r birinin’ tek leksikali’q ma’nilerinde g’ana yemes, al sintakislik xi’zmetinde de jeke-jeke wo’zgeshelik bar. Wolar yerkin konstruktsiyayalarg’a sali’sti’rg’anda tu’rli frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ funktsionalli’q wo’z-ara qatnasi’nda da sezilip turadi’. Sonli’qtan da, pu’tin frazeologiyali’q birlikti sintaksislik ko’z-qarastan bo’leklerge bo’liw mu’mkin yemes. Wo’ytkeni, h’a’r qanday tekste, h’a’r qanday bayanlamada frazeologizm tek bir pu’tinlikke, bir pu’tin sintkasislik xi’zmetti atqari’w uqi’pli’li’g’i’na iye boli’p keledi. Sonli’qtan da frazeologizmlerdi ayi’ri’qsha toparlar si’pati’nda tani’wda bul jag’day til ilimpazlari’ni’n’ di’qqati’n wo’zine qarati’w menen birge, woni’n’ tiykarg’i’ belgilerinin’ biri si’pati’nda tani’wda da derek boli’p kiyati’r1.
Joqari’da belgilep wo’tilgeni si’yaqli’ frazeologiyali’q so’z dizbeklerine ayri’qsha bir topar si’pati’nda bah’a beriwde, wog’an ta’n belgilerdi, ayi’rmashi’li’qlardi’ atap ko’rsetiw, bul so’z dizbeklerinin’ basqa so’z dizbekerinen parqi’ retinde ilimiy izertlewler h’a’m pikir ju’rgiziwler ta’jiriybesinen, wolardi’n’ shegarali’q ko’rsetkishlerin atap wo’tiw ken’ tarqalg’an. Wolardi’n’ basi’m ko’pshiligi frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ tiykarg’i’ parqi’ retinde idiomali’li’g’i’, turaqlli’g’i’, komponentlik qurami’ni’n’ turaqli’ tu’rde saqlani’wi’, so’z dizbegi an’latqan pu’tin ma’ninin’ qurami’ndag’i’ komponentlerinin’ leksikali’q ma’nilerinin’ qosi’ndi’si’nan turmaytug’i’nli’g’i’ h’a’m basqa da sanali’q ta’repleri arnawli’ tu’rde ayri’qshalanadi’.
Frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ anaw ya mi’naw so’z shaqabi’na qatnasi’n ani’qlawda, biz wolardi’n’ da’slepki formasi’n, sol formalarda qollani’li’wi’n ko’zde tuti’wi’mi’z kerek boladi’. Mine, usi’ yesaptan qaraqalpaq tilinde frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ yen’ basli’ mi’naday toparlari’n bayqaw mu’mkin:
1. Feyil ma’nili frazeologiyali’q so’z dizbekleri. Mi’sali’: bas qati’ri’w, ishi jani’w, ko’zge ilmew, u’skini quyi’li’w, iynenin’ ushi’na sho’p du’ziw, bel baylaw, bawi’r basi’w, qoy awi’nan sho’p almaw, murni’n balta shappaw, tu’yenin’ u’stinen iyt qabi’w h’a’m t.b.
2. Substantivlik frazeologiyali’q so’z dizbekleri: jerdin’ jasalma joldasi’, temir jol, miynet h’aqi’, miynet ku’n. ko’z qi’yi’g’i’, awi’z basti’ri’q, awi’z birlik h’a’m t.b.
3. Adektivlik frazeologiyali’q so’z dizbekleri: ashi’q ju’zli, quw su’yek, qara bet, ju’regi joq, tilge bay, ko’kiregi ken’, qoli’ qanli’, etek jen’i ken’, won’ qoli’ oyi’lg’an, awi’zg’a u’rip salg’anday, g’az moyi’n, jeti qi’rli’ h’a’m t.b.
4. Ra’wishlik frazeologiyali’q so’z dizbekleri: ko’z benen qasti’n’ arasi’nda h’a’p zamatta, bir awi’zdan, at u’sti, ko’z asti’nan, ko’zdi ashi’p jumg’ansha, yeki joldi’n’ wortasi’nda h’a’m t.b.
Tilimizde frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ so’z shaqaplari’ni’n’ ma’nilik si’n’ari’ boli’p keliwi tarawi’nda bunnan basqada toparlardi’ ko’riwge boladi’. Ma’selen, da’neker ma’nisindegi, modallik ma’nidegi h’a’m t.b. Degen menen qaraqalpaq tilindegi yen’ basli’ h’a’m yen’ jiyi tu’rleri usi’ joqari’da ayi’ri’qsha belgilep wo’tilgen toparlardan ibarat.
Frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ payda boli’wi’ndag’i’ geypara jag’daylar da di’qqatqa miyasar. Ma’selen, wolardi’n’ jeke komponentlerinin’ do’rewi h’a’m wolardi’n’ pu’tin bir so’z dizbegine ja’mlesiwindegi ayi’rmashi’li’qlardi’ ali’p qarayi’q. Bul na’rse qazaq leksikologlari’ ta’repinen ju’da’ wori’nli’ tu’rde duri’s belgilengen. Arnawli’ bilim beretug’i’n joqarg’i’ h’a’m worta arnawli’ woqi’w wori’nlari’na arnalg’an qazaq tili sabaqlag’i’nda avtorlar frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ komponentleri obektiv turmi’sti’n’ h’a’r qanday qubi’li’slari’ menen tikkeley baylani’sli’ tu’rde do’reytug’i’nli’g’i’n, frazeologiyali’q so’z dizbeklerine dus kelgen so’zlerdin’ ali’na bermeytug’i’nli’g’i’n, qazaq tilinde adamni’n’ dene mu’shelerine, h’aywanlarg’a h’a’m t.b. baylani’sli’ atamalar do’gereginde do’regen turaqli’ so’z dizbeklerinin’ a’dewir mug’darda usharasatug’i’ni’n atap ko’rsetedi, mi’sallar keltiredi.1
Bul na’rse qaraqalpaq tilinde de toli’g’i’ menen ta’n yekenin bayqaymi’z. Qaraqalpaq tilinde frazeologiyali’q so’z dizbeklerinin’ ko’pshilik topari’ adamzat turmi’si’nda belgili bir a’h’miyetke iye boli’p kelgen, yen’ jaqi’n zatlar menen qubi’li’slar do’gereginde payda bolg’ani’n ko’remiz. Mine, usi’ yen’ jaqi’n zatlar menen qubi’li’slardi’n’ atamalari’, qazaq tilindegi si’yaqli’, qaraqalpaq tilinde de ko’binese frazeologiyali’q so’z dizbeklerindegi tirek so’z xi’zmetin atqari’p keledi.
Tilimizde adamni’n’ dene mu’shelerinin’ atamalari’na baylani’sli’ bir neshe turaqli’ so’z dizbekleri ushi’rasadi’. Ma’selen:
1) Ko’zge baylansli’: ko’zge ilmew, ko’z sali’w, ko’zine sho’p sali’w, ko’z jetiw, ko’z ushi’nda, ko’z boli’w, ko’z taslaw, ko’zin qi’si’w, ko’z qi’si’w, ko’zge tu’rtiw h’a’m t.b.
2) Til so’zine baylani’sli’: tili uzi’n, tilge keliw, til ali’w, tilin tarti’w, til tiygiziw, til jetkeriw, til biriktiriw, tilin sozi’w, til menen woraq wori’w, tili gu’rmeliw h’a’m t.b.
3) Awi’z so’zine baylani’sli’: awzi’n sozi’w, awi’zg’a iliniw, awi’zg’a tu’siw, awi’z ashi’w, awzi’ pisiw, awi’z jalasi’w, awi’z basti’ri’q, awzi’ bos, awzi’ qulag’i’na jetkenshe, awzi’nan qara iyt kirip, ala iyt shi’g’i’w, awzi’ni’ qum quyi’li’w, awzi’n jabi’w, awi’zg’a ali’w, awzi’nan tu’skendey, awzi’nan tozi’w h’a’m t.b.
4) Ju’rek so’zine baylani’sli’: ju’rek juti’ni’w, ju’regi dawamaw, ju’regi jari’li’w, ju’regi shayi’li’w, ju’rek shaydi’ boli’w, ju’rek sazi’w, ju’rek jalg’aw, ju’reginin’ tu’gi bar, ju’regi ayni’w, ju’regi qabi’nan shi’g’i’w h’a’m t.b.
5) Ayaq so’zine baylani’sli’: ayaqti’ an’lap basi’w, ayaqqa basi’wi’, ayag’i’ jerge tiymew, ayag’i’n qoli’na ali’w, ayaqtan tarti’w, ko’rpege qarap ayaq sozi’w, ayaqtan ayaq qalmaw, ayaq-qoli’n bawi’ri’na ali’w h’a’m t.b.
Bulardan basqa qol, bas, bet, muri’n, qulaq, wo’kpe, kindik, usag’an so’zler tirek boli’p keletug’i’n frazeologiyali’q so’z dizbekleri ju’da’ jiyi qollani’li’p kiyati’r.
Sonday-aq, frazeologiyali’q so’z dizbeklerindegi astarli’, obrazli’, wo’tkir ma’nilerdi payda yetiw ushi’n xali’q wo’zine jaqi’nnan tani’s iyt, tu’ye, qoy, at, yeshek h’a’m tag’i’ basqa da sog’an usag’an h’aywanlarg’a baylani’sli’, wolardi’n’ ayi’ri’m qa’siyetlerin yeske ala woti’ri’p, turaqli’ so’z dizbeklerin do’retken. Mi’sali’: iyt janli’, iyt wo’lgen jer, iyt wo’limi, iytten bir su’yek qari’z, tu’yeden posti’n tastag’anday, tu’ye u’stinen iyt qabi’w, tu’yenin’ quyri’g’i’ jerge jetkende, qoy awi’zi’nan sho’p almaw, qoyday juwas, at u’sti, atsali’w, yeshekke teris mingiziw, yeshektey ba’siw h’a’m t.b.
Bul joqari’dag’i’ frazeologiyali’q so’z dizbeklerin, biz, gazeta tilinde qollani’li’w jiyiligene qaray da yeki toparg’a aji’ratsaq boladi’.
Birinshisi: gazeta materiallari’nda, jurnalistler ta’repinen jiyi qollani’wshi’ frazeologizimler. Mi’sali’: ko’z ushi’nda, ko’z taslaw, til ali’w, til jetkeriw, awi’zg’a tu’siw, awi’z ashi’w, tilge ali’w, ju’regi sha’wkildew, ayaqti’ an’lap basi’w, ayag’i’ jerge tiymew, ayag’i’n qoli’na ali’w h’a’m t.b.
Ekinshisi: gazeta tilinde wonsha qollani’lmaytug’i’n frazeologizimler. Mi’sali’: ko’zine sho’p sali’w, ko’z boli’w, ko’z taslaw, ko’zin qi’si’w, ko’z qi’si’w, ko’zge tu’rtiw, tili uzi’n, tilge keliw, tilin tarti’w, til tiygiziw, til jetkeriw, til biriktiriw, tilin sozi’w, awzi’n sozi’w, awi’zg’a iliniw, awi’zg’a tu’siw, awi’z ashi’w, awzi’ pisiw, awi’z jalasi’w, awi’z basti’ri’q, awzi’ bos, awzi’ qulag’i’na jetkenshe, awzi’nan qara iyt kirip, ala iyt shi’g’i’w, awzi’na qum quyi’li’w, awzi’n jabi’w, awi’zg’a ali’w, awzi’nan tu’skendey, awzi’nan tozi’w, ju’rek juti’ni’w, ju’regi dawamaw, ju’regi jari’li’w, ju’regi shayi’li’w, ju’rek shaydi’ boli’w, ju’rek sazi’w, ju’rek jalg’aw, ju’reginin’ tu’gi bar, ju’regi ayni’w, ju’regi qabi’nan shi’g’i’w, ayaqqa basi’wi’, ayag’i’ jerge tiymew, ayag’i’n qoli’na ali’w, ayaqtan tarti’w, ko’rpege qarap ayaq sozi’w, ayaqtan ayaq qalmaw h’a’m t.b.
Til xali’qti’n’ turmi’si’ menen tikkeley baylani’sli’ h’a’m bir neshe tariyxi’y da’wirlerdin’ jemisi bolg’anli’qtan, ko’pshilik frazeologiyali’q so’z dizbeklerinde qaraqalpaq xalqi’ni’n’ wo’tkendegi turmi’si’, da’stu’ri, u’rp-a’deti ju’da’ ani’q ko’rinip turadi’. Ma’selen, tilimizde dize bu’giw, shashbaw ko’teriw usag’an so’z dizbekleri bar. Buri’n h’uqi’qli’q shekleniwshiliktin’ u’stemshilik yetken da’wirinde h’a’r qanday yeziliwshi adamni’n’ u’stemlik su’riwshiler aldi’nda dize bu’gip, bas iyip qayi’lshi’li’q bildirgenligi belgili. «Dize bu’giw» degen frazeologiyali’q so’z dizbegi, mine, sol zamanda payda bolg’an h’a’m sol yeski da’wirdin’ gu’wasi’. Al, «shashbaw ko’teriw» bolsa xali’q turmi’si’nda shashbawdi’n’ paydalani’lg’an da’wirinde do’regen, h’a’zir wol «birewge yerip ju’riw» degen ma’nini an’lati’w menen birge qaraqalpaqlardi’n’ yeski da’stu’rlerinen derek beredi.

Orazi'mbetova Z.

11 апреля 2016 05:31 1562 рет көрилди Комментариялар: 0 Принтер